ریال دیجیتال

در سال‌های اخیر، با رشد شدید فناوری‌های مالی (فین‌تک) و افزایش علاقه به اقتصاد دیجیتال، بسیاری از کشورها به فکر انتشار نسخه دیجیتالی از پول ملی خود افتاده‌اند. ایران هم از این قاعده مستثنی نبوده است. ریال دیجیتال (Digital Rial) یا «رمزریال» (Crypto Rial) یکی از پروژه‌های آینده‌نگر بانک مرکزی جمهوری اسلامی است که قرار است تجربه پرداخت را متحول کند. اما ریال دیجیتال دقیقاً چیست؟ چه تفاوتی با ارزهای دیجیتال (کریپتوکارنسی) دارد ؟ چه بانک‌هایی در ایران در این پروژه مشارکت کرده‌اند؟ و آینده آن چگونه ممکن است شکل بگیرد؟

ریال دیجیتال چیست؟

• ریال دیجیتال به معنای پیاده‌سازی دیجیتالی واحد پول ملی ایران یعنی ریال است، اما در قالب یک ارز دیجیتال که توسط بانک مرکزی منتشر می‌شود.

• از لحاظ فنی، ریال دیجیتال یک نوع CBDC (Central Bank Digital Currency – ارز دیجیتال بانک مرکزی) است.

• در معماری آن از یک بلاک‌چین یا دفترکل توزیع‌شده استفاده شده؛ در مستندات بانک مرکزی ایران، شبکه‌ای به نام بُرنا (Borna) به عنوان زیربنای این پول دیجیتال معرفی شده است.

• ویژگی مهم: ریال دیجیتال معادل ریال فیزیکی است (۱ ریال دیجیتال = ۱ ریال واقعی) و بخشی از پایه پولی کشور به حساب می‌آید.

• برخلاف برخی ارزهای دیجیتال غیرمتمرکز، ریال دیجیتال تحت کنترل کامل بانک مرکزی است؛ این یعنی ذات آن متمرکز است، نه مثل برخی کریپتوکارنسی‌ها که غیرمتمرکزن.

• همچنین، تراکنش ریال دیجیتال (حداقل در فاز آزمایشی) نیاز به تسویه بین‌بانکی ندارد: وقتی کسی پرداخت می‌کند، وجه تقریباً بلافاصله در کیف پول دیجیتال طرف مقابل قابل دریافت است.

• در سند پیش‌نویس ریال دیجیتال بانک مرکزی آمده است که این پول دیجیتال «توکن‌محور» است، یعنی شبیه به توکن رمزنگاری شده، و می‌تواند قرارداد هوشمند (smart contract) داشته باشد.

• محدودیت‌هایی مثل سقف تراکنش یا حداکثر موجودی در کیف پول دیجیتال وجود دارد. همچنین سود بهره روی ریال دیجیتال پرداخت نمی‌شود.

کیف پول دیجیتال ریال دیجیتال در ایران

• برای نگهداری ریال دیجیتال، کاربران باید یک کیف پول دیجیتال (e-wallet) مخصوص ریال دیجیتال داشته باشند که توسط بانک‌ها و اپ‌های بانکی ارائه می‌شود.

• به عنوان مثال، بانک ملت یکی از پیشروهاست؛ در اپلیکیشن «سکه» (به پرداخت ملت) می‌توان کیف پول ریال دیجیتال را فعال کرد، موجودی آن را شارژ نمود، و با اسکن کد QR در پایانه‌های فروش، بدون کارت بانکی پرداخت انجام داد.

• بانک تجارت نیز در اپلیکیشن «زمرد» کیف پول ریال دیجیتال ارائه داده است: کاربران می‌توانند ریال دیجیتال را شارژ کنند، به کیف پول دیگر منتقل کنند، و حتی آن را به ریال معمولی برگردانند (دشارژ).

• نکته مهم دیگر این که نودهای اصلی شبکه بُرنا (برای تأیید تراکنش‌ها) شامل برخی بانک‌ها هستند؛ مثلاً بانک تجارت، بانک ملت و بانک ملی به عنوان نود در این زیرساخت دیده شده‌اند.

• احراز هویت برای ساخت کیف پول ریال دیجیتال در برخی بانک‌ها ساده‌تر شده است: مثلاً در بانک ملت گفته شده است که فقط با یک شماره موبایل می‌توان کیف پول ریال دیجیتال ساخت.

• همچنین، در اپلیکیشن کیف پول ریال دیجیتال بانک ملت، امنیت بالا به عنوان یک ویژگی مهم مطرح شده است.

  چرا ریال دیجیتال راه اندازی شده ؟

  پروژه ریال دیجیتال دلایل متعددی دارد — هم فنی، هم اقتصادی، هم سیاستی:

  1. بهبود کارایی پرداخت خرد (Micropayments): با ریال دیجیتال، تراکنش‌های کوچک (مثل خریدهای روزمره) سریع‌تر و ارزان‌تر انجام می‌شوند چون نیازی به تسویه بین‌بانکی پیچیده نیست.

  2. کاهش هزینه چاپ اسکناس: چاپ و توزیع پول فیزیکی برای بانک مرکزی هزینه‌بر است؛ ریال دیجیتال می‌تواند بخش زیادی از تراکنش‌های خرد را جایگزین اسکناس کند و هزینه‌ها را پایین بیاورد.

  3. افزایش شفافیت مالی: تراکنش‌های دیجیتال قابل ردیابی‌تر هستند نسبت به پول نقد، که در مبارزه با پول‌شویی، فساد و فرار مالیاتی می‌تواند مفید باشد.

  4. استقلال مالی و مقابله با تحریم‌ها: با توسعه زیربنای پرداخت دیجیتال داخلی و کاهش وابستگی به زیرساخت‌های بین‌المللی (مثلاً بعضی تراکنش‌ها را می‌شود بدون عبور از سیستم‌های محاسبه خارجی انجام داد)، بانک مرکزی ایران می‌تواند انعطاف بیشتری در مواجهه با تحریم‌ها داشته باشد.

  5. ایجاد پول قابل برنامه‌ریزی: یکی از ویژگی‌های بالقوه CBDCها این است که می‌توانند برنامه‌پذیری داشته باشند (مثلاً قرارداد هوشمند)؛ این امکان می‌تواند مدل‌های اقتصادی جدیدی بسازد، مثل تسویه خودکار، یارانه هدفمند، یا سیاست پولی دقیق‌تر.

  6. تقویت اقتصاد دیجیتال: ریال دیجیتال می‌تواند زیرساخت مالی لازم برای رشد فین‌تک‌ها، تجارت الکترونیک و نوآوری مالی را فراهم کند.

  ---

  ارتباط ریال دیجیتال با کریپتوکارنسی (رمز ارزها)

  برای درک بهتر، باید تفاوت‌ها و شباهت‌های ریال دیجیتال را با کریپتوکارنسی (ارز رمزنگاری‌شده) بررسی کنیم:

  • ماهیت متمرکز در مقابل غیرمتمرکز:
    کریپتوکارنسی‌هایی مثل بیت‌کوین یا اتریوم معمولاً غیرمتمرکز هستند؛ یعنی هیچ نهادی واحد روی آنها کنترل کامل ندارد. اما ریال دیجیتال یک CBDC است و کاملاً تحت کنترل بانک مرکزی است.

  • خرید، سرمایه‌گذاری یا استفاده روزمره:
    بسیاری از کریپتوکارنسی‌ها برای سرمایه‌گذاری استفاده می‌شوند، چون امکان نوسان قیمت بالاست. اما هدف ریال دیجیتال در بیان بانک مرکزی بیشتر «ابزار پرداخت» است تا سرمایه‌گذاری یا سفته‌بازی.

  • زیرساخت فنی:
    ریال دیجیتال در بلاک‌چینی خصوصی (مثلاً بُرنا) کار می‌کند، نه بلاک‌چین عمومی عمومی عمومی (مثل بیت‌کوین). این تفاوت فنی به معنای امنیت، کنترل و طراحی متفاوت است.

  • ردیابی تراکنش:
    بر خلاف بعضی رمزارزها که امکان تا حدی ناشناس بودن دارند، تراکنش ریال دیجیتال قابل ‌ردیابی‌تر است چون در دفتر مرکزی بانک مرکزی/معتمدها ثبت می‌شود.

  • برنامه‌پذیری:
    ریال دیجیتال قابلیت قرارداد هوشمند دارد (یا حداقل در طراحی آینده احتمالش هست) که می‌تواند بعضی کاربردهای کریپتوکارنسی را تقلید کند، اما در قالبی قانون‌مندتر و بانکی‌تر.

  وضعیت فعلی و فاز آزمایشی در ایران

  • فاز آزمایشی رسمی ریال دیجیتال توسط بانک مرکزی ایران در جزیره کیش آغاز شده است.

  • در این فاز، مشتریان بانک‌ها (و حتی گردشگران در کیش) می‌توانند از کیف پول ریال دیجیتال برای پرداخت کالا و خدمات استفاده کنند.

  • دو بانک بزرگ شرکت‌کننده در فاز آزمایشی کیش عبارتند از بانک ملت و بانک تجارت.

  • طبق اعلام بانک مرکزی، پس از دوره آزمایشی، قرار است عرضه ریال دیجیتال عمومی‌تر شود و بانک‌های بیشتری به پروژه بپیوندند.

  • گفته شده که در فاز آزمایشی برخی تراکنش‌ها با بارکد QR انجام می‌شوند (پرداخت بدون کارت فیزیکی).

  چالش‌ها و نگرانی‌ها

  مثل هر فناوری نوآورانه دیگری، ریال دیجیتال هم با چالش‌هایی روبرو است:

  1. پذیرش عمومی: مردم باید به کیف پول دیجیتال، امنیت آن، و مزایای ریال دیجیتال اعتماد کنند. پذیرش تکنولوژی جدید ممکن است زمان‌بر باشد.

  2. احراز هویت و حریم خصوصی: اگر احراز هویت ساده باشد (مثلاً فقط با شماره موبایل، مانند آنچه در بانک ملت گزارش شده) ، نگرانی‌هایی ایجاد می‌شود درباره حریم خصوصی و ریسک سوءاستفاده.

  3. زیرساخت بانکی: برای اجرای کامل، همه یا بخش زیادی از بانک‌ها باید کیف پول ریال دیجیتال و نودهای شبکه را بپذیرند. هنوز همه بانک‌ها درگیر نیستند (در فاز اولیه فقط برخی بانک‌ها مثل ملت، تجارت، ملی حضور دارند).

  4. هزینه فنی: راه‌اندازی و نگهداری شبکه بلاک‌چین و کیف پول دیجیتال برای بانک‌ها و شرکت‌های پرداخت هزینه‌بر است.

  5. آموزش کاربران: برای استفاده مؤثر، کاربران باید با مفهوم کیف پول دیجیتال، نحوه پرداخت دیجیتال و امنیت تراکنش آشنا شوند.

  6. امنیت سایبری: هر سیستم دیجیتال ممکن است هدف حملات سایبری قرار بگیرد؛ بانک مرکزی و بانک‌ها باید تضمین امنیت سطح بالا را فراهم کنند.

  7. رقابت با رمزارزهای بین‌المللی: اگر مردم کریپتوکارنسی‌هایی مثل بیت‌کوین را به چشم سرمایه ببینند، ممکن است کمتر به ریال دیجیتال روی بیاورند (بخصوص اگر مزایای سرمایه‌گذاری ارائه ندهد).

  جمع‌بندی

  ریال دیجیتال (Digital Rial) پروژه بسیار مهمی برای بانک مرکزی ایران است، که قصد دارد پول ملی را به فرمی دیجیتالی، سریع، امن و قابل برنامه‌ریزی تبدیل کند.

  این پروژه بخشی از جهش به سمت اقتصاد دیجیتال است و می‌تواند هزینه‌های چاپ پول، ریسک تقلب و پول‌شویی را کاهش دهد، در حالی که کارایی پرداخت را بالا می‌برد.

  برخلاف رمزارزهای آزاد مثل بیت‌کوین، ریال دیجیتال تحت کنترل کامل بانک مرکزی است، بنابراین متمرکز است؛ اما از فناوری بلاک‌چین یا دفترکل توزیع‌شده استفاده می‌کند تا مزایایی مثل سرعت پرداخت و امنیت فراهم شود.

  تا امروز، بانک‌هایی مثل ملت و تجارت، پارسیان، ملی کیف پول ریال دیجیتال راه‌اندازی کرده‌اند و فاز آزمایشی در جزیره کیش شروع شده است.

  مهم‌ترین چالش‌ها شامل پذیرش عمومی، آموزش کاربران و امنیت است، ولی اگر این موانع برطرف شوند، ریال دیجیتال می‌تواند ستون مهمی از نظام پرداخت دیجیتال ایران در آینده باشد.

  فهرست منابع:

  1. ایران بروکر — «معرفی اولین خدمات مبتنی بر ریال دیجیتال توسط بانک تجارت، بانک ملی و بانک ملت» ایران بروکر

  2. برنا — «ریال دیجیتال زیر ذره‌بین/انقلابی در پرداخت‌ها یا سرابی دیگر؟» vista.ir

  3. بانک اقتصاد — مقاله «همه چیز درباره ریال دیجیتال ایران/ تحول بزرگ در راه است» بانک اقتصاد

  4. دیدبان ایران — «رونمایی از ریال دیجیتال بانک مرکزی در اپلیکیشن پات لایف» دیدبان ایران

  5. همیار کارآفرین — «اجرای آزمایشی ریال دیجیتال بانک مرکزی کلید خورد» همیار کارآفرین

  6. رمز ارز نیوز — «جدیدترین گزارش مجلس از وضعیت ریال دیجیتال! رمزریال چه زمانی عملیاتی می‌شود؟» رمز ارز نیوز

  7. توکن‌باز — «ریال دیجیتال چیست؛ انفجاری در اقتصاد ملی یا زنگ خطری برای نظام پولی جهان؟» توکن باز

  8. مرکز ژئواکونومیک شورای آتلانتیک — گزارش وضعیت CBDC در کشورهای مختلف (از طریق سایت ارزسنج) ارزسنج

  9. Wikipedia — «Crypto Rial» (رمز ریال) ویکی‌پدیا

  10. روزنامه مدیریتی / فرصت‌نت — سندی درباره مدل توکن ریال دیجیتال و اجرای آن فرصت امروز

  11. روزنامه اقتصادی Sobh-Eqtesad — درباره اهداف پول دیجیتال بانک مرکزی صبح اقتصاد

  12. روزنامه روزنگارما — گزارش درباره شبکه «برنا» و ساختار ریال دیجیتال روزگار ما+1

  13. PCMNews — خبر «بانک مرکزی ایران: ریال دیجیتال ایران در آستانه راه‌اندازی است» PCMNews

  نویسنده: میلاد اخلاقی